اثرات گازهاي گلخانه‌اي و تخريب لايه ازون بر محيط زيست:
ازن گازي است كه هر مولكول آن از سه اتم اكسيژن (O۳) تشكيل شده است كه در يك وحدت ناپايدار قرار مي‌گيرند. در نواحي گرمسيري اتمسفر در اثر واكنش‌هاي شيميايي حاصل از تابش نور خورشيد، ذخيره لايه ازن تجديد و سپس در اثر جاري شدن هواي اطراف كره زمين قسمتي از آن به سمت قطبين زمين منتقل مي‌شود. ازن يك اكسيد كننده قوي است و با بسياري از مواد مختلف در اتمسفر تركيب مي‌شود. بيشترين مقدار ازن در اتمسفر زمين در لايه بين ۱۵ تا ۵۰ كيلومتري بالاي سطح زمين و در لايه استراتوسفر وجود دارد ولي اگر در لايه‌هاي پايين اتمسفر (در تروپوسفر) و در ارتفاع تنفسي ما قرار گيرد به عنوان يك آلاينده محسوب مي‌شود. اما ازن در استراتوسفر به صورت يك سپر مانع از رسيدن اشعه خطرناك ماوراء بنفش (uv) به سطح زمين مي‌شود و به همين دليل اين لايه براي ادامه حيات بر روي كره زمين ضروري است.
تابش‌هاي ماوراء بنفش شامل امواج بين ۱/۰ تا ۴/۰ ميكرون بوده كه خود به سه نوع uv-A، uv-B و uv-C تقسيم مي‌شود. uv-C كوتاه‌ترين طول موج را داشته و از همه پرانرژي‌تر است.
این تابش‌ها آنقدر انرژی دارند که قادرند اکسیژن دو اتمی را به دو اتم اکسیژن بشکنند و سپس آن را با مولکول O۲ ترکیب و ازن را به وجود آورند. ازن با جذب تابش‌های ماوراء بنفش دوباره به اکسیژن دو اتمی و یک اتمی می‌شکند و حرارت آزاد می‌شود. بین تولید و انهدام ازن در شرایط معمول غالب اتمسفر، یک توازن پویا برقرار است.
اولین کاهش شدید ضخامت لایه ازن در سال ۱۹۸۱ در قطب جنوب مشاهده شد. در فصل بهار در قطب جنوب بیش از ۶۰ درصد کاهش ضخامت ازن در لایه استراتوسفر به ثبت رسید که پژوهشگران این پدیده را “حفره ازن” نامگذاری کردند. حفره ازن وسعتی برابر با مساحت ایالات متحده آمریکا را در بر می‌گرفت. کاهش ضخامت لایه ازن در سال ۱۹۸۹ در قطب شمال نیز مشاهده شد ولی به دلیل شرایط آب و هوایی متفاوت و دمای بالاتر نسبت به قطب جنوب ضخامت این لایه کمتر می‌باشد. در شرایط طبیعی بالاترین تراکم ازن در نواحی قطب و پایین‌ترین میزان آن در نزدیکی استوا دیده می‌شود. البته بیشترین تولید ازن در نزدیکی استوا است اما ازن استراتوسفری همراه با الگوی چرخشی هوای جهان به سمت قطبین حرکت می‌کند.
مواد مخرب لایه ازن به علت ویژگی‌های مناسب به سرعت در صنعت گسترش یافته و به تدریج اثرات نامطلوب خود را بر روی این لایه گذاشته است. مهم‌ترین عوامل تخریب لایه ازن عبارتند از:
۱) CFCها (کلروفلوروکربن‌ها):
در صنایع سرماساز (یخچال و فریزرهای خانگی و صنعتی، آب سردکن‌ها و…) تهویه مطبوع و کولر خودروها و صنایع اسفنج‌سازی به عنوان عامل پف دهنده و اسپری‌ها استفاده می‌شوند. در حال حاضر دو جایگزین آزمایشی برای CFCها به نام هیدروفلوروکربن‌ها (HFC) و هیدروکلروفلوروکربن (HCFC) در نظر گرفته شده‌اند که در حال حاضر تحت بررسی می‌باشند.
۲) هالون‌ها:
هالون‌ها مواد اطفاء حریق می‌باشند که در کپسول‌های دستی آتش‌نشانی و سیستم‌های ثابت در مکان‌های حساس استفاده می‌شوند. هالون‌ها که حاوی برم هستند، برای تخریب لایه ازن نه تنها دست کمی از گازهای کلردار ندارند بلکه از کلر به مراتب مؤثرتر بوده و سال‌ها در جو زمین باقی می‌مانند.
۳) حلال‌ها:
عمدتاً تحت عنوان پاک‌کننده و چربی‌زدا در صنایع مختلف فلزی، الکترونیک (برای پاک کردن بردهای الکترونیک) و صنایع خشکشویی کاربرد دارند که از جمله می‌توان به متیل کلروفرم (تری‌کلرواتان) و تتراکلرید کربن اشاره نمود.
۴) متیل بروماید:
در بخش کشاورزی از این ماده به عنوان آفت‌کش و ضدعفونی کننده استفاده می‌شود.
در اثر کاهش ضخامت لایه ازن میزان تابش اشعه ماوراء بنفش به سطح زمین افزایش یافته و موجب تأثیرات نامطلوب زیست‌محیطی به شرح زیر می‌شود:
۱) اثر بر سلامت انسان:
دریافت این اشعه توسط بدن موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن و بروز انواع سرطان‌های پوستی می‌شود. همچنین بروز بیماری‌های نظیر آب مرواردید و کوری چشم با کاهش ضخامت لایه ازن افزایش پیدا می‌کند.
۲) اثر بر اکوسیستم‌های آبی:
در دریاها و اقیانوس‌ها مهم‌ترین تأثیر تابش اشعه ماوراء بنفش از بین رفتن فیتوپلانکتون‌ها است که اولین حلقه زنجیره غذایی در این مناطق می‌باشند، همچنین برخی تغییرات ژنتیکی در کرم و لاروهای موجودات دریایی. با توجه به اینکه بیش از ۳۰% پروتئین مورد نیاز انسان از دریاها و اقیانوس‌ها تأمین می‌شود با کاهش ضخامت لایه ازن و از بین رفتن فیتوپلانکتون‌ها و به دنبال آن زئوپلانکتون‌ها، زاد و ولد ماهی‌ها کاهش یافته و در نتیجه دسترسی انسان به انواع ماهی‌ها کم می‌شود.
محرومیت انسان از ۶ میلیون قطعه ماهي در سال ۹-۶ % کاهش زادوولد ماهی‌ها ۵% کاهش زئوپلانکتون ۱۶% کاهش ضخامت لایه ازن
۳) اثر بر اکوسیستم خشکی:
در این زمینه می‌توان به کاهش بازده محصولات کشاورزی مانند برنج، گندم، سویا، سیب‌زمیني و غیره اشاره کرد. (۲۵% کاهش لایه ازن یعنی ۲۵% کاهش بازده مزارع سویا) علاوه بر این کاهش ضخامت لایه ازن می‌تواند واکنش‌های شیمیایی در تروپوسفر را تشدید نموده و موجب افزایش تولید ازن در سطح زمین گردد و موجب بروز آلودگی‌های شدید هوا می‌گردد.
– اقدامات جهانی در زمینه حفاظت از لایه ازن:
کنوانسیون وین در سال ۱۹۸۵ برای حفاظت از لایه ازن توسط سازمان ملل متحد و دیگر کشورهای جهان تدوین گردید. کشورهای عضو کنوانسیون وین تعهد نمودند در زمینه‌های زیر همکاری و مشارکت نمایند.
۱- تحقیق و انجام اندازه‌گیری ضخامت لایه ازن و میزان اشعه ماورای بنفش
۲- تبادل اطلاعات در زمینه تولید وانتشارCFC ها
۳- تدوین پروتکل‌های مکمل بر کنوانسیون
۴- در نظر گرفتن تمهیداتی جهت کاهش تولید و مصرفCFC ها
پس از گزارش تکان‌دهنده گروه‌های تحقیقاتی در مورد حفره ازن در قطب جنوب و احساس لزوم تدابیر شدیدتر در ۱۶ سپتامبر ۱۹۸۷ پروتکل مونترال توسط ۴۶ کشور جهان پذیرفته شد. مصوبات این پروتکل شامل موارد زیر است:
۱- تدوین برنامه زمان‌بندی جداگانه و حذف و کاهش تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه.
۲- وضع قوانین برای محدود کردن تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن.
۳- تدوین سیاست و استراتژی آینده جهان برای حفاظت از لایه ازن و کاهش مصرف مواد مخرب آن.
۴- ایجاد صندوق چندجانبه جهت تسهیل حذف مصرف و تولید مواد مخرب لایه ازن در کشورهای در حال توسعه.
ایران جز اولین کشورهایی است که اقدامات لازم را جهت مفاد پروتکل مونترال آغاز نمود و در پی پذیرش قطعنامه‌های آن اقدام به تشکیل کمیته ملی ازن (متشکل از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های ذیربط جهت تصمیم‌گیری در خصوص پروژه‌ها و تصمیمات پروتکل در کشور) و سپس تأسیس دفتر لایه ازن در سال ۱۳۷۳ (با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه عمران ملل متحد) نمود. براساس برآورد انجام شده این دفتر، میزان مصرف مواد مخرب لایه ازن تا سال ۱۳۷۵ در ایران حدود ۵۰۰۰ تن بود که با اتمام چندین پروژه در بخش یخچال‌سازی واسفنج‌سازی حدود ۱۱۰۰ تن از آن به طور کامل حذف شده است و با اجرای پروژه‌های در دست اقدام و مصوب در کمیته اجرایی پروتکل مونترال این میزان به ۲۵۰۰ تن خواهد رسید.
اگر برنامه کاهش مصرف مواد مخرب لایه ازن به درستی انجام گیرد، پیش‌بینی می‌شود که در اول ژانویه سال ۲۰۴۰ میلادی حذف کامل مواد مخرب لایه ازن را در کشورهای در حال توسعه داشته باشیم. البته در حال حاضر دانشمندان مشغول تحقیق بر روی امکان استفاده از پروپان (C۳H۴) برای جلوگیری از انهدام ازن قطب جنوب می‌باشند. این ماده در ترکیب با کلر موجب تولید اسیدکلریدریک می‌شود و کلر که به این صورت درگیر شده، امکان وارد شدن به واکنش‌های منهدم کننده ازن را ندارد. مطالعات اولیه حکایت از آن دارد که تزریق حدود ۵۰۰۰۰ تن پروپان از عهده این کار برمی‌آید. می‌توان با استفاده از صدها هواپیما این مقدار پروپان را در ارتفاع حدود ۱۵ کیلومتری ترزیق کرد. اما در این تحقیق احتمال عوارض جانبی ناخواسته یا غیرمترقبه نیز می‌بایست در نظرگرفته شود.
نتبجه گیری:
تخريب لايه ازن عمدتا به واسطه اثرات حاصل از استفاده از كلروفلوئوركربنها صورت ميپذيرد كه در نتيجه آن، ميزان
امواج ماوراءبنفش كه به سطح زمين ميرسد افزايش يافته و سلامتي انسانها، گياهان و جانوران را تهديد ميكند. با شناخت و
آگاهي از پيامدهاي تخريب لايه ازن، جهان نسبت به كنترل مصرف اين مواد اقدام نمود و موافقت نامه وين جهت حفاظت از
لايه ازن توسط سازمان ملل متحد و ديگر كشورهاي جهان تدوين گرديد و پروتوكل مونترال در تاريخ اول ژانويه سال ۱۹۹۸
لازم الاجرا شد. ايران نيز در سال ۱۹۹۰ به اعضاي كنوانسيون وين و پروتوكل مونترال براي حفاظت از محيط زيست پيوست و
امروزه حجم فعاليتهاي بشر و تاثيرات آنها بر محيط زيست به نقطه خاصي از جهان محدود نشده و يك معضل جهاني ميباشد
كه دولتها براي حل اين مشكلات اقدام به تدوين قوانين، مقررات و استانداردها نمودهاند.
منابع :محمدرضا اردکانی، ۱۳۸۲، اکولوژی، انتشارات دانشگاه تهران.
دانستنی‌های زیست‌محیطی (هوا)، ۱۳۸۲، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
http://شرکت پردیس فناوری کیش -طرح مشاوره متخصصین صنعت ومدیریت