مقدمه:
فعالیت انساني در بسیاری از موارد به توازن طبیعت آسیب وارد کرده است.
پمپاژ بیش از حد تعادل سفرههای آب زيرزمیني، سبب افت سطح آب و
سفره ها شده است. برداشت بي حساب آب زيرزمیني در مكزيكوسیتي موجب شده
است که در اثر افت سطح آب طي ۶۶ سال گبشته، سطح زمین در بعضي جاها تا
پنج متر نشست کند.
پديده نشست:
معمولا بلافاصله با خروج سیال رخ نميدهد؛ بلكه در زمان
طول نيتر از برداشت اتفاق ميافتد. مقدار نشست زمین برای هر ده متر افت سطح
آب بین يک تا ۰۶ سانتیمتر متغیر است که دامنه اين تغییرات به ضخامت و
تراکمپبيری اليه ها، طول زمان بارگباری، درجه و نو تنش بستگي دارد.
در دشتهايي که به علت افت سطح آب، زمین نشست ميکند، معمولا در حاشیه
دشت شكافهای طولي در امتداد سراشیبيهای تند بهوجود ميآيد که در مجاور
ارتفاعات محدودکننده حوضه آبريز قرار دارد. اين سراشیبي های تند، سطوح گسلي
مخفي است که در حال حاضر با اين شكافهای کششي نتیجه رسوبات پوشیده شده
است.
افزايش خطي پديده نشست از حاشیه ارتفاعات به سمت مرکز دشت است
فرونشست بهطور کلي ناشي از داليلي همچون انحلال تشكلات
زيرسطحي، تراکم رسوبات در اثر استخراج سیاالت و ذخاير زيرزمیني، بارگباری،
زهكشي و يا ارتعاش، تراکم هیدرولیكي، ناپايداری خاکها در سطوح شیبدار،
انقباض خاکهای رسي، ذوب يخ اليههای منجمد در اعماق زمین و… پديدار ميشود
در اثر برداشت بيحساب از آبهای زيرزمیني، میزان آب آبخوان افت پیدا ميکند
و سبب کاهش حجم آبخوان و تراکم برگشت ناپبير ميگردد که نهايتا آبخوان در
سالهای بعد توان نگهداری آب را از دست ميدهد و به تمام سازندها و ساختگاههای
مرتبط با آن آسیب وارد ميکند. خسارتهای ناشي از نشست خاك تا حدودی غیر
قابل جبران و هزينههای زيادی را از نرر اقتصادی و کاری ايجاد ميکند. خسارتهای
ناشي از نشست خاك عمدتا در بیشتر حوزههای اجتماعي، اقتصادی و سیاسي تخثیر
نامطلوب خود را بر عرصههای زندگي جامعه خواهد گباشت.
امروزه با توجه به رشد و افزايش جمعیت و ساکنان شهر تهران و در پي استفاده
بيحساب از منابع آبي و افزايش برداشت از سفرههای آب زير زمیني، موجبات
فرونشست و پايین رفتن سطح ايستايي سفرههای آب زير زمیني فراهم شده است
بهگونهای که اين روند عالوه بر ايجاد بحران برای ساکنان شهر در آيندهای نه
چندان دور، ضمن تهديد سالمت اجتماعي با فرونشستهای غیر قابل پیشبیني و
کنترل قطعا شاهد خسارات جاني و مالي برای ساکنان و شهروندان تهران خواهیم
بود.
با ادامه روند فرونشستها تخريب مناطق مسكوني، تخسیسات شهری و
خطرهای جاني و مالي را در پیش خواهیم داشت. فرونشست زمین به حدی جدی
است که بررسي آن از سال ۱۳۹۹ به شكلي جدی در دستور کار مديريت شهری
قرار گرفت. انگیزه و سؤال اصلي محقق اين است: “پیامدهای ناشي از افت آبهای
زيرزمیني تهران کدام است؟”
تعاریف و ادبیات بحران:
شايد کمتر واژهای همچون »بحران«، ادبیات معاصر و از جمله ادبیات علوم
اجتماعي را به خود مشغول داشته و رشتههای علمي مختلف را درگیر ساخته باشد
بهگونهای که، در دهههای اخیر در مورد بحران، چگونگي شكلگیری
و اداره آن، مطالعات و تحقیقات متعددی با ديدگاهها و شیوههای
مختلف انجام شده است. برخي از پژوهشگران تحلیلهای خود را در مورد بررسي
استوار کردهاند. گروهي ديگر به مطالعات تطبیقي روی آورده و تعدادی نیز
رويكردی تجربي در پیش گرفتهاند.
از آنجا که دامنه بحران، تمامي جوانب زندگي بشر را اعم از اجتماعي،
اقتصادی، سیاسي، فرهنگي و… در بر ميگیرد، تعاريف و مفاهیم متعددی نیز از
ديدگاههای گوناگون توسط انديشمندان علوم مختلف برای آن ارائه شده است. از
ديدگاه واژه شناسان، بحران، تغییر عریمي است که يكباره در هر وضعیت صورت
ميپبيرد. از ديدگاه اقتصادی، حالتي است که به علت عدم توازن درامد و هزينه
حاصل، و به رکود يا ورشكستگي بازار و دولتها منجر ميشود. همین طور بحران
سیاسي، حالتي است که در نتیجه آن توازن اجتماعي دگرگون، و دولتها و نرامهای
اجتماعي ناچار به ترمیم، تعويض و يا سقوط ميشوند. بحران در پزشكي وضعیتي
است که ساختمان بدن دچار بي تعادلي ميشود و سالمت انسان در معرض خطر
قرار ميگیرد .
خاک سست پایتخت:
نشت لوله های شبكه آبرساني در آبرفت دانه درشت مناطق نیمه شمالي تهران
بويژه در محدوده خیابان طالقاني، عباسآباد و بلوار کشاورز تا شمال تهران،
ميتواند سبب آب شستگي خاك شود؛ محیطي که آب در آن شناور است، ضعیف
شود و آبرفت ريزش کند. گاه لوله های آب شرب و فاضلاب در محیط خاك، راه
مييابد و انحالل بیشتر خاك را سبب ميشود. اين حفرهها خاك باالسر را، که شايد
به خیابان و شايد به خانه راه يابد، سست ميکند و آنچه نبايد اتفاق ميافتد.
نفوذپبيری خاك در اين نقاط زياد است و آبهای زيرزمیني عمق کمي دارد. باال
آمدن سطح آبها در کنار تخلخل کم خاك به سستي خیابانها و زمینها انجامیده
است؛ چنانكه با تلنگر عملیات عمراني، زمین در خود فرو ميريزد. »فاضالبهای
خانگي در چاههای جببي تهران تخلیه ميشود و به سفرههای زيرزمیني راه مييابد
و در خاکي که تخلخل زيادی دارد، نفوذ ميکند. فاضالبهای خانگي از کف
ساختمانها به آبهای زيرزمیني راه پیدا، و سطح سفرههای زيرزمیني را کم ميکند.
قیطريه، نیاوران؛ تجريش، ولنجک، کن، پونک، حصارك، بافت آبرفتي دانهدرشت
دارد. تخلخل خاك )فضاهای خالي در خاك(، که در بعضي مناطق به ۱۰ درصد
ميرسد با آب پر ميشود. اين فضاها در خاکي که دانه درشت است، سفره های آب
زيرزمیني را به خود راه ميدهد. سفرههای آب زيرزمیني دشت تهران تا ۳۶ سال
پیش، عمق کمي داشت؛ اما تخلیه فاضالب و راه يافتنش به آبهای زيرزمیني در
کوهپايههای البرز يعني از منطقه ۳۳ شهرداری تهران تا امتداد بزرگراه شهید بابايي
در طول اين مدت، عمق سفرههای زيرزمیني را به ۳۶ ،۱۰ ،۱۶ متر و حتي کمتر از
اينها رساند. اين اتفاق در طول زمان باعث بر هم ريختن تعادل سفرههای آب
زيرزمیني در بافت شهری تهران شد. اتفاقي که در خیابانهای تهران رخ ميدهد،
تولد فرو چالههاست؛ فرو چالههايي که با دخالت انسانها به وجود آمده است.
چالش و آسیبهای ساختمانهای بلند:
توجه نكردن به میزان نیاز واقعي به ساختمانهای بلندمرتبه بويژه در حوزههای
مسكوني و بخصوص در شهرهای متوسط و کوچک و نیز ارزشگباری بناهای بلند
به عنوان نشان توسعه شهر، و در عین حال حاکمیت نگاه سوداگرانه به شهر و
معماری از عارضههای بزرگي است که در حال حاضر با آن روبهرو هستیم.
بيتوجهي به مزيتهای طبیعي، تاريخي و فرهنگي در تهیه طرحها و برنامههای
توسعه شهری، که در ادامه باعث ايجاد زمینههای مهاجرت به شهرهای بزرگ
ميشود و همچنین چاره جويي به نیازهای جمعیت فزاينده از طريق احداث
ساختمانهای بلند، موضوعي است که هم اکنون به آن مبتال هستیم و بايد در مقابله
با آن عوامل کنترل کننده مانند رعايت سقف جمعیت پذیری و پیامدهای محیطي آن
را در ابعاد مختلف مورد توجه قرار دهیم.
افت سالانه ۶۳ سانتیمتری سطح آب سفرههای زیرزمینی:
زرد شدن چهره درختان با کاهش سفرههای آب زير زمیني در نتیجه برداشت
بیش از حد مجاز از آنها تشديد ميشود. بنا به داليل فراوان هر سال سفرههای آب
زير زمیني در تهران ۶۶ سانتیمتر افت ميکند. اين شرايط بیش از همه بیشتر
چنارهای تهران، که به آب زياد نیاز دارد، مخاطرهآمیز است. از سوی ديگر با
نفوذپبيری خاك تهران وسعت دفع آب ريشهها بیشتر به سمت پايین حرکت
ميکند. در گبشته، سطح آب زير زمیني در حد مطلوبي قرار داشت.
افزایش برداشت از سفرههای آب زیرزمینی:
آب شرب تهران از دو طريق به دست ميآيد: نیمي از طريق آبهای جاری که از
سدهای اطراف تهیه ميشود و منبع ديگر ۱۰۶ حلقه چاهي است که در اختیار
سازمان آب منطقهای قرار دارد. روزگاری سد کرج، آب تهران را تخمین ميکرد. با
توجه به افزايش جمعیت، سدهای ديگری نیز همانند الر و لتیان به اين منابع افزوده
شده است. در گبشته نسبت تخمین آب در تهران بدين صورت بود که ۰۶ درصد را
آبهای جاری و ۰۶ درصد را سفرههای آب زيرمیني تخمین ميکرد. امروز اين نسبت
به هم خورده است و روز به روز برداشت از سفره های آب زيرزمیني افزوده
ميشود.
بهره بردارى از منابع آب زیرزمینى:
بهرهبردارى از آبخوان دشت تهران توسط چاههاى عمیق، نیمه عمیق و قنات
صورت مىگیرد. تعداد کل قناتهاى داير در سال ۱۳۱۰ ،۰۳۳ رشته و میزان آبدهي
ساالنه آنها حدود ۳۱۳ میلیون متر مكعب بوده است. با گسترش حفر چاه از دهه
۱۶ بويژه در سالهاى اخیر، تعداد قناتهاى داير و مقدار آبدهى ساالنه آنها بسیار
کاهش يافته است.
بر پايه آمار و اطالعات، مجمو چاههاى عمیق و نیمه عمیق محدوده دشت
تهران در سال ۱۳۱۹ ،۱۳۶۳ و ۱۳۹۳ به ترتیب ۳۰۱۱ ،۳۹۶۰ و ۱۳۹۳ حلقه بوده
است. بر اساس آخرين آمار )سال ۹۳ و ۹۳ )تعداد کل چاهها شامل چاههاى عمیق،
نیمه عمیق و دستى، ۳۶۶۹۶ حلقه است.
تغییر الگوی کاشت گیاهان:
وضعیت اقلیمي تهران در سه ناحیه شمالي، مرکزی و جنوبي سه نو پوشش را
شامل ميشود که در میان بخش مرکزی عناصری از پوشش دوگانه شمال و جنوب
دارد.
برخالف پوشش طبیعي بخش شمالي در حوالي شمیرانات، ارتفاعات شمال
شرقي که در آنها بر رويشهای علفي و فصلي و گونههای پايا، پیازی، درختان بید و
گردو، تبريزی و زبان گنجشک و چنار و غیره در کنار نهرها و پايین درهها ديده
ميشود. بسیاری از گیاهان در حال حاضر به رويشهای طبیعي تهران مربوط نیست.
درختها و درختچههای قديمي کاشته شده در تهران شامل انوا سوزني برگان و
گونههايي مانند ماگنولیا، گل يخ، برگ بو، پیچ اناری، شاه پسند و نخل پنجهای
است. اغلب اين گیاهان، بومي ايران نیست؛ اما به دلیل قدمت کاشت و خوگیری
نسبي به موقعیت اقلیمي در بسیاری از مناطق شهری و همچنین حاشیه شهر تهران
از آنها به عنوان عناصر اصلي فضاهای سبز دست کاشت استفاده ميشود.
مدیریت بحران برای کاهش خطر فرونشست زمین:
متخسفانه میزان فرونشست شهر تهران، بسیار خطرناك، و ساختمانها و تخسیسات
شهری را در معرض خطر زيادی قرار داده است. بر اين اساس، مسئوالن مديريت
شهری و بحران اين شهر بايد از توان بروز فرونشست آگاهي داشته باشند و
نمايانسازی وضعیت و مقابله با آن به منرور حفاظت از جان و مال شهروندان بايد
در دستور کار قرار گیرد.
در همین راستا سازمان پیشگیری و مديريت بحران شهر تهران برای کاهش
خطرپذیری شهر در برابر مخاطرات با کمک ديگر نهادهای مسئول، اقدامات
متعددی برای کاهش آسیبپبيری ناشي از فرونشست را در دستور کار خود دارد.
به همین منرور، طرح تهیه برنامه جامع “کاهش خطرپبيری پديده فرونشست ناشي
از تغییرات تراز آب زيرزمیني در شهر تهران” از طريق مرکز مطالعات و برنامهريزی
شهر تهران در حال اجرا است. با توجه به اينكه موضو کاهش آسیب پذیری شهر
تهران در برابر مخاطرات محتمل، نیازمند سیاستگباری و برنامه ريزی کالن و
همكاری همه دستگاهها و مجموعهها است، تشكیل کارگروه ويژه برای پیگیری
مشكالت مرتبط با فرونشست زمین در شهر تهران پیشبیني و برنامهريزی شده
است. به منرور بررسي ابزارها و روشهای موجود برای پايش میزان پديده
فرونشست زمین در شهر تهران و برنامهريزی مطالعات آينده با برگزاری جلساتي
با سازمانهای زمینشناسي و اکتشافات معدني، سازمان نقشهبرداری و شرکت آب
منطقهای، ظرفیتهای پايش پديده فرونشست زمین، مورد ارزيابي قرار گرفته و
برنامه ريزی در اين زمینۀ در حال اجرا است.
نتیجه گیری:
در حال حاضر بیشتر دشتهای کشور ايران همچون دشتهای استان فارس،
هرمزگان، تهران و… دارای بازده منفي، و کیفیت آب زيرزمیني نیز بهگونهای است
که در برخي مناطق برای شرب انسان و دام و حتي آبیاری زمینهای کشاورزی
مناسب نیست. اضافه برداشت از منابع آبي طي سالهای گبشته پیامدهای محیطي و
اقتصادی نامطلوبي از جمله خسارت به زمینهای کشاورزی و کاهش تولید و تلف
شدن دام، طیور و حیات وحش، افزايش خسارتهای ناشي از نشست سطح زمین،
افزايش سیلخیزی، افزايش مصرف انرژی، هزينه استحصال، انتقال آب شرب و
کشاورزی، هزينه دفع فاضالبها و زبالهها، افزايش بیماری بر اثر استفاده از آبهای
ناسالم و غیره را به دنبال داشته است و چنانچه اقدامات جدی و عملي بهمنرور
کاهش برداشتهای بيحساب و به تعادل رساندن سفرههای آب زيرزمیني صورت
نگیرد، علاوه بر تشديد اين پیامدها، شاهد اختالل در روند فعالیتهای کشاورزی
ودامپروری و کاهش فراوردههای زراعي و دامي، تهديد امنیت زراعي و دامي، تهديد
امنیت غبايي، عدم تخمین آب شرب کافي، اختالل در بهداشت عمومي، اختالل در
امور صنعتي، گسترش بیكاری، کاهش تولید و درامد و در نهايت افزايش فقر
عمومي و به دنبال آن بروز ناآرامیها و منازعات روستايي و بحرانهای اجتماعي
ازجمله نزا بر سر آب در جهت کنترل افت سطح آبهای زيرزمیني، پديده
فرونشست و کاهش خسارتهای احتمالي، الزم است در گام نخست هر چه سريعتر
نسبت به کاهش بهرهبرداری از آب زيرزمیني و اعمال مديريت صحیح منابع آب
اقدام الزم انجام شود؛
