پیش بینی خشک شدن خزر تا ۷۵ سال دیگر !!
پردیس فناوری کیش _ طرح مشاوره متخصصین صنعت و مدیریت _ گروه محیط زیست
وحشت خشک شدن ، مثل موجی تا دریای خزر پیش آمده. هر روز خبری درباره دریاچه شمالی ایران منتشر می‌شود؛ این‌که سرنوشت دریاچه ارومیه در انتظار خزر است، این‌که دریای شمال عقب‌نشینی کرده یا این‌که خزر روزی خشک خواهد شد.ا
اخیرا یک گروه بین‌المللی از دانشمندان پیش‌بینی کردند که تا ٧۵سال دیگر بخش شمالی خزر که قلمرو آبی روسیه و قزاقستان را در خود دارد، خشک خواهد شد و بخش ایرانی دریا در جنوب گسترش خواهد یافت؛ در این پیش‌بینی اعلام شد که دلیل، چیزی نیست جز پدیده گرم شدن جهانی آب‌وهوا.
افزایش دما، تغییر در الگوی دما و بارش و کاهش تنوع گونه‌های گیاهی و افزایش طوفان‌های گردوغبار از تبعات تغییرات اقلیمی در خشکی است اما وقتی پای دریاها به میان می‌آید، اوضاع کمی پیچیده‌تر است؛ آن هم برای خزر که با بیشتر از ١٢٠٠کیلومتر طول و ٣٢٠کیلومتر پهنه، بزرگترین دریاچه کره زمین شناخته می‌شود و موقعیت حساسی دارد؛ با ۵٠میلیارد بشکه نفت و ٢۵٧تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی.
دریای خزر سال‌هاست که در جدال با خطرات خشکی است. در دهه ۵٠ میلادی سطح خزر دچار افت عجیبی شد. ١٣٠رود به این دریاچه جاری می‌شود و آن زمان بررسی‌ها نشان می‌داد که این مسأله با سدسازی‌ها روی رود «ولگا» و دیگر رودها در مسیر خزر مرتبط است. از سوی دیگر، درحالی‌که سن خزر ١٠میلیون‌سال تخمین زده می‌شود، گفته شده که نوسانات از ١٢هزار سال قبل آغاز شده؛ اما این‌جا صحبت از افزایش دماست.
خزر به اندازه ١٧ دریاچه ارومیه خشکیده است
موضوع فقط در رسانه‌های خارجی مطرح نشده است. چندی پیش داریوش یوسفی کبریا، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در نشست بررسی تراز آب دریای خزر در بندر امیرآباد گفت: «در٢٠سال گذشته ١٣٠ سانتیمتر از تراز آب دریای خزر کاسته شده که معادل خشک شدن ١٧ دریاچه ارومیه است.» به گفته او از سال ٧۴ تا سال گذشته پسروی آب دریای خزر ادامه داشت، اما در یک‌سال اخیر تراز آب ثابت مانده است. البته همین مرکز پیش از این اعلام کرده بود که در ٢٠سال اخیر حدود ١٧۶٠ هکتار از آب‌های ساحلی این دریا به علت کاهش تراز آب، خشک شده است. در طول این مدت تراز آب دریای خزر سالانه ٢تا ٣٠سانتیمتر کاهش یافت و میزان کاسته‌شدن از تراز آب تنها در سال گذشته ١٢ سانتیمتر بود.
در کنار پیش‌بینی‌های اخیر که از خشکی خزر در بخش شمالی و پر شدن آب در بخش جنوبی می‌گوید، مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر هم پیش‌بینی کرده است که تراز آبی این دریا تا سال ٢٠٢٠ میلادی ۴٢سانتیمتر افزایش خواهد یافت.
از سوی دیگر، سرنوشت آرال خشکیده همیشه هشداری برای دریای خزر بوده است و در سال‌های اخیر دریاچه ارومیه هم مثالی شده برای نگهداری از دریای شمال؛ به‌خصوص که حالا طرح‌های انتقال آب هم مطرح شده و هنوز مخالفانی دارد. مثل انتقال آب خزر به سمنان که اکنون درحال پیگیری است. براساس تحقیقات، سدسازی و تبخیر زیاد آب پشت سدها در کنار اثر بالای تغییر اقلیم، می‌تواند حیات خزر رابه خطر بیندازد.
به‌گفته مصطفی ارگون، دبیر اجرایی شبکه علم و فناوری کشورهای اسلامی، اگر سطح آب دریاها را صفر در نظر بگیریم امروزه سطح آب دریای خزر منفی ٢٨ است، درحالی‌که در گذشته مثبت ١٠٠ بوده است که علت آن می‌تواند تغییر اقلیم باشد. سطح آب دریای خزر در گذشته بالاتر از تمام دریاها بوده است و آب آن وارد دریای سیاه، مرمره و اژه می‌شد، اما امروز برعکس شده است و سطح آب دریای خزر پایین‌تر از سطح آب تمام دریاها قرار دارد.
تغییر اقلیم با دریا چه می‌کند؟
اگرچه پیش‌بینی‌ها تا سال ٢٠٢٠ افزایش ٧٠ تا ٨٠سانتی‌متری تراز آب خزر را نشان می‌دهد اما از سال ٢٠٠۶ همچنان شاهد کاهش تراز آب خزر از ٣ تا ۵ سانتیمتر هستیم. در نواحی جنوبی دریای خزر کاهش تراز آب تا حدود ١٨سانتیمتر مشاهده شده که موجب کاهش عمق تالاب‌های ساحلی شده است. نظریه‌های مختلفی برای کاهش تراز مطرح شده و هر کدام از این نظریه‌ها هر بار نام خزر را بر سر زبان‌ها انداخته است.
بیشترین تأثیر تغییر اقلیم بر خزر در ایران در خلیج گرگان نمود پیدا کرده است. کاهش سطح آب دریای خزر که بزرگترین حوضه آبی داخل خشکی جهان است؛ خشکیدن بخشی از خلیج گرگان را به دنبال داشته؛ جایی که به همراه تالاب میانکاله و زاغمرز، به‌عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است و اهمیت اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی بالایی دارد.
اکنون پنج کشور ساحلی ایران، جمهوری آذربایجان، فدراسیون روسیه، قزاقستان و ترکمنستان تحت‌تأثیر اثرات ناشی از تغییر اقلیم هستند و تغییرات آب و هوا در دریاها و اقیانوس‌ها برای آنها در کاهش تراز آب و افزایش درجه حرارت و شوری اتفاق می‌افتد. به گفته رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، تغییر تراز آب دریای خزر، تغییر مسیر جریانات دریایی، گسترش بیابان‌زایی به‌ویژه در سواحل شرقی آن، افزایش فراوانی طوفان‌های دریایی، افزایش دمای سطح آب، کاهش تنوع گونه‌ای و بوم‌سازگان دریایی و ورود گونه‌های مهاجم ازجمله اثرات تغییر اقلیم بر دریای خزر هستند که خسارت زیادی برای بوم‌سازگان ساحلی، صیادی و سازه‌های دریایی به همراه دارند.