نقوش ختایی و اسلیمی

پردیس فناوری کیش_طرح مشاوره متخصصین صنعت ومدیریت _گروه هنر

هنر ختایی

ختایی یعنی منسوب به ختا ، ختایی یادگاری از نفوذ هنر چین در ایران پس از حمله مغول از اسم طایفه “ختا ” یا قراختا گرفته شده است . که از اواخر قرن ۳ وسرزمینهای را از شمال چین ،ترکستان شرق((مولتان ))و (منچوری ) به دست اوردند که در منابع اسلامی به ختا “خط” معروف است . شماری از طراحان معتقدند که ختایی از خط مشتق شده است یعنی ادامه خط وانرا به صورت خط می نویسند.

ختایی یا خطائی ممکن است از خط گرفته شده باشد ویا منسوب به شهر ختن باشد .واز جمله نقشهایی اساسی هنرهای تزئنی ایرانی است که از ترکیب گل وغنچه وبرگ پدید می اید . وهرگردش موزون ان را یک بند می خوانند.برخی منشا این گل را شهر ختن کشور چین می دانند . وعنوان ختائی را از همین نام گرفته اند وگروهی دیگر به واسطه عدم تطابق این طرحها را با طبیعت انها را خطایی (ناشی از سهو وخطا )دانسته اند.لیکن با توجه به تاثیر پذیری هنر نقاشی ایران از هنر چین ومقام ومنزلت شهر ختا یا ختن در ادبیات فارسی وشباهت این طرح ها به نقشه های تزیئنی چینی و نسبت دادن انها به ختن بی مناسب نخواهد بود .ودر تعریفی دیگر طرح ختایی را مشتمل بر نقش گلها و ساقه وبرگهای می دانند که نمونه انها در طبیعت نیست لیکن انها را می توان با الهام وگرده برداری از گلهای مختلف وتلفیق انها با یکدیگر پدید اورد.

ختایی افزون بر قالی در کاشی وتذهیب نبز به کار می رود در قالی اراسته تر وبارنگهای بیشتر ودر کاشی ساده تر وبا رنگ های کمتر .اولین نقوش بر دل غارها وصخره ها وسفال ها توسط انسانهای نخستین ترسیم شد. ولی به تدریج وبا گذشت زمان های بسیار انسان توانست به انها تکامل بخشد .بسیاری از نقشها با الهام از طبیعت بوده بعضی از نقوش گیاهی هستند که به عنوان عناصر تزینی در بسیاری از صنایع هنری ودر معماری مورد استفاده قرار گرفته اند . این نقوش گیاهی گاه به تنهایی وگاه به صورت تلفیقی با سایر نقوش از جمله نقش های ساده وهندسی در بناهای تاریخی دیده می شود . طرح های ختایی نقوشهایی گیاهی وگل وبوته هستند .بوته سمبلی از کاج وسرو است که خود مفاهیم واشکالی از طرح قالی است . که این نقش ها با ظرافت ونازکی در لابه لای نقوش اسلیمی در حرکت هستند وداری نقوش پیچ در پیچ گل وبوته است .طرح ختایی به تناسب فضا وطرح های هندسی روی سطح اثر می چرخند وهنرمن ناگزیر است برای پر کردن نقوش از این طرح ها استفاده کند .زیرا این طرحها وسایلی برای ایجاد نظم ووحدت میاناجزاء اثر هنری هنرمند هستند . ونمودار طرحی از نهال اما با خمیدگی ارام به شکل کمان یا نیمه کمان که بطواتر معمول نقشهای از گل ،غنچه ،برگ وبند را در بر می گیرد وبه هم می پیوندند . بندخود نمایی چندانی در فرش ندارد . اما اصول ومبانی طرح را به تمام ارایه های فرش ابلاغ ی کنند وهمه انها را نظم وترتیب می دهد وبند یا ساقه در نقشهای ختایی با پیچ وخم های مو.زون وبا حرکتی منحنی گلها وغنچه ها وبرگها وبرگچه ها در میان می گزارد وبا ایجاد وحدتی کم نظیر عمل جایگزینی انها را انجام می دهد . حرکت افقی ساقه در طرح های ختایی در فضاهای بزرگتر حالت دورانی و حلقوی به خود گرفته وبا در بند کشیدن برگها وغنچه ها ودیدگان بیننده را به مرکز طرح جلب می کند

وبند عامل رویش اتصال وترکیب بندی گلها وبرگها می شود . پایه طراحی بند های ختایی واسلیمی بر اساس گردش حلوزونی نمایان می شود .که به گردش حلزونی ( اسپیرال) می گویند.وباید فاصله بین قوسهای گردش به صورت یکنواخت در همه جای گردش رعایت شود .وبعد از رسم گردش اجزای ختایی با توجه به اهمیت شان مورد استفاده قرار می گیرند . جهت قرار گیری گلهای شاه عباسی ودیگر اجزای که بعد از این بر روی خطوط گردان ترسیم می شود به تناسب جهت گردش حلزونی به کار می ایند . نام گذاری بخش های ساقه که سه شکل اند
۱٫ اصلی
۲٫ انشعابی
۳٫ فرعی

اسلیمی

اِسلیمی نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه‌های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست.

اسلیمی گونه‌ای از نقش و نگار است شامل خط‌های پیچیده و منحنی‌ها و قوس‌های دورانی مختلف که در تزئینات و کتیبه‌ها و بعضی دیگر از کارهای نقاشی ترسیم می‌کنند. اسلیمی گاهی به صورت نقش اصلی و زمانی همراه با دیگر طرحها، در معماری، کتاب‌آرایی و هنرهای صناعی به‌کار رفته‌است.

عبارت اسلیمی منسوب به اِسْلیم، صورت ممال واژهٔ اسلام است و به این جهت گاهی آن را اسلامی نیز خوانده‌اند. اسلیمی یکی از هفت نقش اصلی در نگارگری سنتی ایران است. اسلیمی نمودار تجریدی «درخت زندگی» یا صورت عام درخت به ویژه درخت تاک است که با گردش‌ها و پیچش‌های پی در پی و هماهنگ شاخه‌های آراسته به برگ‌ها و نیم برگ‌ها و گره‌های آن از پایه‌ای که بند اسلیمی خوانده می‌شود، می‌روید و با نظمی خاص و شکلی چشم‌نواز که میان اجزاء آن وجود دارد، طرحی ویژه از درخت را ارائه می‌دهد. تمام منحنی‌های اسلیمی جهتی به درون و جهتی به بیرون دارند که جزء ذات اسلیمی است که این گرایش به بی‌نهایت دارد و نشانی از جاودانگی در اسلیمی به‌شمار می‌رود. اسلیمی طرحی است متشکل از قوس‌های دورانی زیبا که با چنگ‌ها، ماهیچه‌ها، سرچنگ‌ها، گره‌ها و انشعاب‌های مناسب کامل می‌شود و زیبایی و شکوه خاصی را دربر می‌گیرد.

استان‌شناسان و پژوهشگران غربی به هنگام بررسی هنر اسلامی، چون با نقش اسلیمی نخستین بار در سرزمین‌های غربی اسلامی چون فلسطین روبه‌رو شدند، این نقوش را عربی پنداشته، آن را «اربسکو = عربانه» خواندند. در حالی که پس از مدتی دریافتند که طرح‌های گیاهی به شکل ابتدایی در هنرهای پیش از آن هم رواج داشته‌است. از جمله در معماری‌های مصر باستان و بین‌النهرین و سپس در معماری هلنی و رومی اما به هر حال، اسلیمی نقوشی است که در دوره اسلامی به اوج کمال خود و شکل امروزی آن رسیده‌است، که در هنرهای اروپایی هم نفوذ یافته‌است.