شاید نتوان کاربری را در دنیای امروزی فناوری تصور کرد که نام سرویس‌هایی همچون نتفلیکس و هولو و آمازون پرایم را نشنیده باشد. سرویس‌های رسانه تعاملی یا ویدئو به‌هنگام درخواست یا VOD (مخفف Video on Demand) در سال‌های اخیر محبوبیت زیادی پیدا کرده‌اند و حتی به‌مرور درحال جایگزین کردن تلویزیون‌های سنتی هستند. محبوبیت این نوع از سرویس‌ها به‌حدی افزایش یافت که بازیگران بزرگی همچون دیزنی و برادران وارنر و اپل را نیز به فعالیت در حوزه‌ی جدید تشویق کرد.

مقدمه «ادامه»

در کشور ما نیز در سال‌های گذشته سرویس‌های VOD متعددی با هدف جذب مخاطب داخلی متولد شده‌اند. امروز اکثر کاربران ایرانی با نام فیلیمو و نماوا و سرویس‌های تازه‌نفسی مثل بخش ویدئو بازار، آشنا هستند و تعداد زیادی هم از خدمات آن‌ها استفاده می‌کنند. ماه‌های اخیر که با بحران ویروس کرونا و تعطیلی گسترده در سرتاسر جهان و کشورمان همراه بود، تمایل به این نوع از سرویس‌ها را افزایش داد و بسیاری از آن‌ها، افزایش قابل‌توجهی را در تعداد کاربران تجربه کردند. هجوم کاربران جدید به سرویس‌ها به‌حدی بود که حتی برخی از آن‌ها با چالش‌های زیرساختی مواجه شده و برخی دیگر برای مدیریت بهتر پهنای باند، مجبور به کاهش کیفیت محتوای خود در سطوح گسترده شدند.

رسانه‌های تعاملی یا VOD علاوه بر خدمات و محتوایی که به کاربر یا مصرف‌کننده‌ی نهایی عرضه می‌کنند، برای کسب‌وکارها نیز کانال جدیدی در جهت نمایش تبلیغات ایجاد کرده‌اند. با اینکه سرویس‌هایی مثل نماوا و فیلیمو از مدل درآمدزایی Subscription Video on Demand) SVOD) پیروی می‌کنند، سرویس‌هایی مانند یوتیوب و بازار مدل AVOD یا Ad-based Video on Demand را دنبال می‌کنند که این روزها با استقبال قابل‌توجهی ازسوی کسب‌وکارها و سرویس‌های رسانه‌ی تعاملی روبه‌رو شده است. 

VOD چیست و از چه زمانی رونق گرفت؟

VOD به زبان ساده یک سیستم توزیع رسانه‌ی ویدیویی است که امکان دسترسی به محتوای ویدیویی را در روندی خلاف تلویزیون‌های سنتی به کاربر ارائه می‌کند. در VOD، نیازی به تجهیزات تلویزیونی سنتی نیست و کاربر هم به زمان‌بندی شبکه‌ی پخش‌کننده‌ی محتوا محدود نخواهد بود. نام‌گذاری «ویدئو در زمان درخواست» نیز از همین تعریف اولیه بر می‌آید. به بیان دیگر، کاربر VOD هر زمان که بخواهد به‌واسطه‌ی تمام دستگاه‌های هوشمند خود (تلویزیون، گوشی، لپ‌تاپ و تبلت) به هر محتوای ویدیویی موجود در کتابخانه‌ی سرویس دسترسی خواهد داشت.

تلویزیون‌ها با ساختاری که می‌شناسیم، در قرن بیستم مهم‌ترین کانال توزیع محتوای ویدیویی بودند. سال ۱۹۹۵ و با آغاز خدمات اینترنتی و IPTV، کاربران به‌سمت روش‌های جدیدی برای مصرف محتوای ویدیویی متمایل شدند. همین جهت‌گیری جدید تقاضا، منجر به اوج‌گیری توسعه و عرضه‌ی سرویس‌های VOD و حتی افزایش خرید کامپیوترهای شخصی شد.

با ورود به قرن ۲۱ و بهبود زیرساخت‌های اینترنتی، امکان توسعه‌ی VOD فراهم شد

با ورود به قرن ۲۱، توسعه‌ی زیرساختی برای عرضه‌ی سرویس VOD سرعت گرفت. این سرویس‌ها برخلاف تلویزیون سنتی به‌جای نیاز به اشتراک کابلی یا استفاده از آنتن، به اتصال اینترنتی پرسرعت نیاز داشتند. در سال ۲۰۰۰، کدکی به‌نام JPEG2000 توسعه یافت که توزیع محتوای ویدیویی را با حجم کمتر و نیاز پایین‌تر به پهنای باند و سرعت،‌ ممکن کرد. تا سال ۲۰۰۰، غول‌هایی همچون سونی، پارامونت، یونیورسال و برادران وارنر، به‌همراه چند شرکت معتبر دیگر استاندارد Digital Cinema Initiative را توسعه دادند تا مشخصات مشترکی برای ارائه ویدئو بر بستر اینترنت را پیاده‌سازی کنند.

تلویزیون اینترنتی مفهومی بود که از دل سرویس‌های VOD زاده شد. اپلیکیشن‌های سمت کاربر همچون فروشگاه محتوای آنلاین اپل آیتونز و اپلیکیشن‌های تلویزیون هوشمند مانند آمازون پرایم ویدئو، حاصل همین مفهوم بودند که امکان اجاره‌ یا خرید محتوای ویدیوی و نمایش آن در دستگاه‌های گوناگون را به کاربر می‌دادند. سرویس‌های دیگری هم در این‌میان متولد شدند که به‌جز فیلم و سریال، دسترسی به مجموعه‌ای از محتوای سرگرم‌کننده‌ی ویدیویی را دراختیار کاربر قرار می‌دادند.

ازمیان آن‌ها می‌توان به غول صنعت استریم یعنی نتفلیکس و رقبایی همچون هولو و دیزنی پلاس اشاره کرد که سرویس اشتراکی و پرداخت ماهانه‌ی حق عضویت برای خدمات‌رسانی به کاربران انتخاب کرده‌اند. این سرویس‌ها، با دریافت هزینه‌ی ماهانه، دسترسی به کل محتوای موجود در کتابخانه‌ی خود شامل برنامه‌های تلویزیونی، فیلم و سریال و برنامه‌های تولیدی اختصاصی خود را به کاربر ارائه می‌کنند. از نمونه‌های مشابه داخلی این سرویس‌ها می‌توان به فیلیمو و نماوا اشاره کرد. سرویس‌های تازه‌نفس دیگری نیز مانند بازار وارد این عرصه شده‌اند که البته در زمینه‌ی تولید محتوا و برنامه‌ی درآمدزایی تفاوت‌های زیادی با دو برند بزرگ داخلی دارد.

انواع سرویس‌های VOD

سرویس‌های رسانه‌ی تعاملی بسته به نوع خدمت‌رسانی که به کاربران ارائه می‌کنند یا نحوه‌ی درآمدزایی، به گروه‌های متنوعی تقسیم‌بندی می‌شوند. سه گروه اصلی VOD، با نام‌های SVOD و AVOD و TVOD شناخته می‌شوند که در ادامه هر کدام را شرح می‌دهیم.

SVOD یا Subscription Video on Demand

سرویس‌های SVOD شباهت زیادی به تلویزیون‌های سنتی دارند. کاربر با پرداخت هزینه‌ای ماهانه (یا هر دوره‌ی دلخواه زمانی) به‌صورت نامحدود امکان مشاهده‌ی محتوای موجود در کتابخانه‌ی سرویس را پیدا می‌کند. این نوع از سرویس‌های رسانه‌ی تعاملی در دهه‌ی اخیر و خصوصا چند سال گذشته با افزایش شدید تعداد کاربران روبه‌رو بوده‌اند و در بخش‌های بعدی برترین نمونه‌ها از میان آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

کاربران درصورت استفاده از SVOD، آزادی عمل بیشتری دارند. آن‌ها نیاز به قرارداد طولانی‌مدت با سرویس‌دهنده ندارند و می‌توانند درصورت عدم رضایت از محتوا یا خدمات، آن را ترک کنند. همین آزادی عمل، چالش دشوار حفظ مشتری را برای اپراتورهای SVOD به‌همراه دارد. آن‌ها عموما با ارائه‌ی محتوای اختصاصی و رقابت شدیدی برای کسب مجوز پخش فیلم‌ها و سریال‌های پرطرفدار، سعی در جذب و حفظ مخاطب دارند.

برترین سرویس‌های استریم یا SVOD

همان‌طور که گفته شد، سرویس‌های استریم از محبوب‌ترین زیرمجموعه‌‌های VOD در جهان هستند. کاربر تنها با پرداخت اشتراک، به مجموعه‌ای عظیم از محتوای ویدیویی دسترسی خواهد داشت و نیازی به پرداخت هزینه‌ی جدا برای تماشای ویدئو ندارد. به‌علاوه، برخی از آن‌ها دسترسی رایگان به بخشی از محتوای اختصاصی خود را برای کاربران فراهم می‌کنند که موجب جذب مصرف‌کننده‌های بیشتر می‌شود.

از میان برترین سرویس‌های کنونی صنعت استریم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نتفلیکس: مجموعه‌ای عظیمی از محتوای ویدیویی جذاب با رابط کاربری بهینه‌سازی شده و سیستم پیشنهاد ویدیوی مناسب. از نقاط ضعف آن نیز می‌توان به هزینه‌ی نسبتا بالا نسبت به دیگران (ماهانه ۸/۹۹ دلار) و اضافه و حذف شدن گاه و بی‌گاه برنامه‌ها اشاره کرد.
• HBO Now و HBO Go: سرویس استریم شبکه‌ی محبوب و معتبر HBO با محتوای حرفه‌ای اختصاصی، فیلم‌های جذاب و برنامه‌های خبری اختصاصی. البته هزینه‌ی آن نسبت به رقبا بسیار بیشتر است (۱۴/۹۹ دلار در ماه) و برخی برنامه‌ها نیز از سرویس حذف می‌شوند.
• دیزنی پلاس: سرویس استریم غول رسانه‌ای با قیمت مناسب (هفت دلار در ماه) و مملو از محتوای جذاب و محبوب با گزینه‌های محتوایی در کیفیت UHD. از نقاط ضعف آن نیز می‌توان به اشکالات کیفیتی و اختلال رابط کاربری اشاره کرد.

در رتبه‌های بعدی برترین سرویس‌های استریم، می‌توان به گزینه‌های زیر اشاره کرد:

• Hulu
• Amazon Prime Video
• Sling TV
• Fubo TV
• Crackle

در میان سرویس‌های مشابه داخلی، نماوا و فیلیمو بیش از همه محبوبیت دارند. البته اپراتورهای اینترنتی هم سرویس‌های اختصاصی خود را با هدف ارائه‌ی محتوا با ترافیک رایگان به مشتریانشان راه‌اندازی کرده‌اند. از سرویس‌های دیگر ایرانی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• آیو
• اپیدو
• فیلم‌نت
• پلان
• لنز
• تیوا
• آی‌سیما
• تماشاخونه
• کاناپه
• دیجیتون
• سیمای همراه
• سینما مارکت

TVOD یا Transactional Video on Demand

رسانه‌های تعاملی معامله‌ای یا TVOD در نقطه‌ی مقابل SVOD قرار می‌گیرند. کاربر این سرویس‌ها، محتوا را به‌ازای دفعات نمایش خریداری یا اجرا می‌کند. از زیرمجموعه‌های این دسته می‌توان به EST یا Electronic sell-through اشاره کرد که کاربر یک بار هزینه‌ی محتوا را برای دریافت و دسترسی همیشگی به آن پرداخت می‌کند. زیرمجموعه‌ی دیگر، به‌نام DTR یا Download to rent شناخته می‌شود که با دریافت هزینه، محتوای ویدیویی را طی مدت محدود دردسترس کاربر قرار می‌دهد.

AVOD یا Advertising-based Video on Demand

این دسته از رسانه‌های تعاملی، هزینه‌ای را از مصرف‌کننده‌ی نهایی دریافت نمی‌کنند. رویکرد آن‌ها در نمایش تبلیغات شباهت زیادی به تلویزیون‌های سنتی دارد. کاربر برای تماشای محتوای ویدیویی اصلی هزینه‌ای پرداخت نمی‌کند، اما ملزم به تماشای تبلیغات خواهد بود.

تبلیغاتی که پیکربندی سرویس و تبلیغ‌دهنده، در ابتدا یا میانه‌ی محتوای اصلی نمایش داده می‌شوند. از مشهورترین سرویس‌های این دسته هم می‌توان به یوتیوب در سطح بین‌المللی و آپارات و بازار در ایران اشاره کرد. البته بین محتوای بخش ویدئو بازار و آپارات تفاوت زیادی وجود دارد. درحالی‌که کاربران بخش اصلی محتوای آپارات را تولید می‌کنند، بخش ویدئو بازار را محتوای ویدیویی پریمیوم (مانند محتوای فیلیمو و نماوار) اعم از انواع فیلم‌های سینمایی، انیمیشن و سریال تشکیل می‌دهد.

برخی شرکت‌های فعال در صنعت VOD، ترکیبی از مدل‌های بالا را برای درآمدزایی و همچنین ارائه‌ی خدمات به کاربران استفاده می‌کنند. همان‌طور که گفته شد، یوتیوب با وجود فعالیت در دسته‌ی AVOD، امکان خرید اشتراک و عدم نمایش تبلیغات را همراه‌با دسترسی به محتوای اختصاصی به کاربر ارائه می‌کند. مثال دیگر، آمازون ویدئو است که برای برخی رویدادهای ورزشی خاص یا فیلم‌های جدید،‌ هزینه‌ای جداگانه را از مشترکان خود دریافت می‌کند.