مقدمه:
شهرنشینی اگرچه باع رفاه و راحتی انسانها شده است، لیکن گرفتاریهایی را نیز به دنبال داشته است و هر چه
جمعیت شهرها افزوده میشود به همان نسبت، مشکلات شهری نیز بیشتر میشود، مشکلاتی که درنهایت، بهداشت و
سلامت جان و روان مردم را بهطور مستقیم در معرض خطر قرار میدهد زیرا افزایش جمعیت از سویی موجب بروز
مسائلی چون، افزایش ترافیک، افزایش کارگاههای کوچک و بزرگ و افزایش حجم زباله میشود و از سوی دیگر، انهدام
مهمترین : جنگلها و درختان و فضای سبز را بهمنظور ایجاد واحدهای مسکونی به دنبال دارد )وزارت کشور، ۱۳۸۵
اثر فضای سبز در شهرها، کارکردهای زیست محیطی آنها است که شهرها را بهعنوان محیط زیست جامعه انسانی
معنی دار کرده است و با آثار سوء گسترش صنعت و کاربرد نادرست فنّاوری مقابله نموده، سبب افزایش کیفیت زیستی
شهرها میشوند. مؤلفههای آثار توسعه شهری میتوانند نظام زیستی شهرها را به شیوههای گوناگون مختل کنند
فضاهای سبز مناسب در شهرها یکی از عوامل مؤثر در کاهش این اثرها هستند و بهویژه در ارتباط با گردوغبار و آلودگی
هوا، فضای سبز شبیه جنگلی، ریه های تنفسی شهرها به شمار میروند.
چکیده:
فضاهای سبز در محیط شهری بهعنوان یکی از معیارهای توسعه پایدار شهری جوامع مطرح بوده و درعینحال
معیاری برای ارتقای کیفیت فضای زندگی محسوب میشوند. ازاینرو توزیع و پراکنش متعادل آن در سطح شهر
تلاش شده است که ضمن ارزیابی » توصیفی-کمی و تحلیلی « اهمیتی بسیار دارد. در پژوهش حاضر با رویکرد
وضعیت موجود، اولویتهای توسعه این فضاها در سطح مناطق شهر مشخص شود. نتیجه بررسیها نشان داد که
۲۷ مترمربع در / ۱۵ مترمربع در سال ۱۳۸۲ به ۴ / طی یک دهه گذشته سرانه فضای سبز شهری شهر اصفهان از ۵
سال ۱۳۹۰ افزایشیافته است. ولی همزمان با این افزایش سرانه، اختلاف سرانه بین نواحی برخوردار و محروم از
فضای سبز نیز به نحو چشمگیری افزایشیافته و عدم تعادل موجود در توزیع فضایی پارکهای شهری، شدیدتر
شده است. جامعه آماری پژوهش، مناطق چهارده گانۀ شهر اصفهان را شامل میشود که بر اساس ۱۲ شاخص
بهعنوان یک روش TOPSIS رتبهبندی شدهاند. ازاینجهت شاخصهای موردمطالعه با استفاده از مدل
نقشه سطوح توسعه مناطق در GIS تصمیمگیری چند شاخصه مورداستفاده قرارگرفته و درنهایت با بهرهگیری از
پنج سطح )بسیار توسعهیافته، توسعهیافته، نسبتاً توسعهیافته، محروم، بسیار محروم( ترسیم گردیده است. نتایج این
پژوهش نشان میدهد که توزیع کاربری فضاهای سبز در مناطق شهری اصفهان متعادل نمیباشد.
فضای سبز شهری:
فضاهای سبز شهری بخشی از فضاهای وسیع یا محدود موجود در محدوده عملکردی شهر است که بهمنظور ایجاد تنوع
و زیبایی، افزایش کیفیت زیستی، تأمین رفاه انسانی و ارائه خدمات ویژه به شهروندان انتخابشده و با انواع پوششهای
گیاهی بومی و غیربومی، تحت نظارت و مدیریت انسان شهری قرار دارد. از دیدگاهشهرسازی، فضای سبز شهری عبارت از بخشی از استخوانبندی و مورفولوژی شهر است. به دیگر بیان، فضای سبز درکنار اسکلت فیزیکی شهر، تعیینکننده اندام و بهطورکلی سیمای شهر میباشد. ازاینرو هرگاه طراحی شهر بهدرستیانجام گیرد، و نیز بهدقت به مورداجرا گذاشته شود، منطق طراحی حکم میکند که میان این دو عامل یعنی بخش بیجانو جاندار مورفولوژی شهری بهگونهای تعادل برقرار گردد )حسین زاده دلیر، ۵:۱۳۷۲ (. منظور از فضاهای سبز شهری،نوعیاز کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم واجد “بازدهی اجتماعی” و هم واجد “بازدهی
اکولوژیکی” هستند. در این میان باغهای میوه در شهر میتوانند هم واجد” بازدهی اکولوژیکی” باشند و هم واجد”
بازدهی اقتصادی”، اما به علت عدم امکان بهرهبرداری عمومی، فضای خصوصی تلقی شده و نمیتوانند واجد بازدهی
اجتماعی باشند. منظور از بازدهی اکولوژیکی عبارت است:زیباسازی بخشهای شهری، کاهش دمای محی ، تولید
اکسیژن، افزایش نفوذپذیری خاک در مقابل انواع بارش و…از دیدگاه حفاظت محی زیست، فضای سبز شهری بخش نه نتها به دلیلاهمیتتفریحی آنها موردتوجه است، بلکه به دلیل نقشی که در حفظ و تعادل محی زیست شهری و تعدیل آلودگی هوا،
پرورش روحی و جسمی ساکنان شهر ایفا میکند، ارزشمند هستند.
عملکردهای فضای سبز شهری:
با توجه به تقسیمات کالبدی شهر، عملکرد فضای سبز شهری نیز تغییر خواهد کرد و ازلحاظ کالبدی به ردههای مختلف
واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه تقسیم میشود و تعدادی از کاربریهای خدماتی متناسب با آن در این تقسیمات
کالبدی گنجانده میشوند. ازجمله خدمات قابلاستقرار در واحد همسایگی، بوستان کودک و کودکستان واحد تجاری است.
در مقیاس ناحیه، مدارس راهنمایی، فعالیتهای تجاری در حد ناحیه و کاربری ورزشی و پارک ناحیهای مستقر میشوند.
در مقیاس منطقه نیز فعالیتهای فرهنگی، باشگاه ورزشی، فعالیتهای درمانی، پارک منطقهای، دبیرستان میتوانند
مستقر شوند.
فضای سبز و کیفیت زندگی:
فضای سبز و پارکهای شهری را باید در زمره اساسیترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسانی در شهرنشینی امروز به
که اگر بهصورت صحیحی برنامهریزی شوند، در سالمسازی جسم و روح تأثیرات : شمار آورد )اسماعیلی، ۱۳۸۱ پارکهای شهریبه عنوان یکی از مهمترین فضاهای عمومی – خدماتی شهر : مطلوبی خواهند داشت )شیری، ۱۳۸۵نقش زیادی در ارتقای شرای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی نوحی شهری دارند. این فضاها به موازاترشد و مترکم شدن نواحی شهری در جوامع مختلف موردتوجه قرارگرفتهاند و راهبردهای گوناگونی برای مکانیابی وانسان در هر شرایطی، : توزیع مناسب آنها در محی های شهری ابداع و به کار گرفته شده است قربانی، ۱۳۸۶روزانه به چند ساعت سکوت و آرامش نیاز دارد.
دانشمندان پی برده اند که فضای سبز میتواند به آرامش، جوانسازی و : احساس میشود )قربانی، تیموری، ۱۳۸۸
کاهش خشونت مردم کمک کند. گذشته از مزایای اجتماعی و فیزیولوژیکی، طبیعت شهری، میتواند مزایای اقتصادی را
نیز، چه برای مدیران شهری و چه برای شهروندان فراهم سازد. بهعنوانمثال پالایش هوا که درختان انجام میدهند،
میتواند منجر به کم شدن هزینههای کاهش آلودگی و میزان آن گردد. بهعلاوه، ارزشهای زیباییشناختی، تاریخی و
تفرجی پارکهای شهری باع افزایش جذابیت شهر، ارزش گردشگری و درنتیجه درآمد میشود.
نقش فضای سبز در توسعه پایدار شهری:
بر اساس مطالعات و بررسیهای وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف قابلقبول فضاهای سبز شهری در شهرهای
ایران بین ۷ تا ۱۲ مترمربع برای هر نفر است که در مقایسه با شاخص تعیینشده از سوی محی زیست سازمان ملل
متحد ( ۲۰ تا ۲۵ مترمربع برای هر نفر) رقم کمتری است. باوجوداین در شهرهای مختلف کشور نیز این رقم، با توجه به
ویژگیهای متفاوت جغرافیایی و اقلیمی آنها با اختلافاتی همراه است که میزان آن را طرحهای مصوب هر یک از
شهرها تعیین میکند . شهر سیستم زنده و پویایی است که فضای سبز جزئی از آن هستند و
به جهت نقش مؤثر آنها در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی و تکمیل و بهبود عملکرد تأسیسات آموزشی،
فرهنگی، مسکونی و ذخیره زمین برای گسترش آینده شهر باارزش هستند. اهمیت اکولوژی فضای سبز بدان جهت است
ایجاد پارکهای : که اکسیژن موردنیاز یک فرد میتواند در ۳۰ تا ۴۰ مترمربع فضای سبز به دست آید.
شهری و فضاهای سبز ازجمله راهبردیهای کارآمدی میباشند که اخیراً برای مقابله با مشکلات جوامع شهری و مدرن
بیشتر موردتوجه قرارگرفتهاند. شواهد نشان میدهند که وجود مجموعههای طبیعی پارکها، جنگلها و کمربندهای سبز
و عناصر آنها درختان و آب در حریم شهرها از جوانب مختلف تأثیر وسیعی را بر کیفیت زندگی شهروندان میگذارند و
علاوه بر بازدهی اکولوژیکی مانند تصفیه آبوهوا، کاهش آلودگیهای صوتی، کاهش اثرات باد و پایداری میکرو اقلیم،
واجد بازدهی اجتماعی- روانی نیز میباشند. استفاده از پارک فشار و استرس را کم میکند، تفکر را تعمق میبخشد،
ساکنان شهرها را جوان نگه میدارد و یک احساس آرامش و آسایش به آنها میبخشد.
نتیجه گیری:
به منظور تحلیل فعالیت هایی که در یک شهر مستقرشدهاند، دستیابی به تعادل در توزیع منابع و خدمات امری
اجتنابناپذیر میباشد. هر سکونتگاه مشتمل بر مکانهای ارائه خدمات نظیر نقاط، بازرگانی، اداری، مالی، خدمات
اجتماعی و رفاهی میباشد که با فرض وجود نظم در آن سکونتگاه این مراکز باید بهصورت متناسب و در ارتباط با
یکدیگر در عرصه زمین توزیع گردد تا علاوه بر امکان دسترسی شمار بیشتری از جمعیت این خدمات، کمترین تأثیرات را
از یکدیگر بپذیرند. تعیین توزیع مراکز خدماتی ازجمله فضای سبز و پارکها مسئلهای است که اغلب اوقات برنامه ریزان
با آن سروکار دارند و تلاش میکنند که تخصیص منابع و خدمات را هدایت کنند.
در برنامهریزی، توزیع متعادل، مستلزم تعیین مکان منابع و خدمات بهگونهای است که همه اقشار جامعه بهصورت متعادل
به آن دسترسی پیدا کنند. بر این اساس مدلهای مختلفی بدین منظور مطرح گردیده که هدف همه آنها نظم بخشیدن
به مراکز خدماتی و فراهم آوردن شرای مناسب برای زندگی شهروندان میباشد. دستیابی به توسعه و استفاده بهینه از
منابع، نیازمند برنامه ریزی اصولی، کارآمد و اجرای دقیق آن است، این مهم درگرو شناخت جامع و آگاهی دقیق از
امکانات، فرصتها، توانها و محدودیتهایی است که دررسیدن به وضع مطلوب با آن روبرو هستیم. ازاینجهت در تعیین
سنجش سطوح توسعه نواحی انتخاب شاخصهای موردنظر اولین قدم درراه مطالعات توسعه میباشد. در این مقاله ۱۲
شاخص انتخابی از طریق مدل تاپسیس رتبهبندی شده و درنهایت سطوح توسعه فضای سبز مناطق شهر با
استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی که در پنج سطح )بسیار توسعهیافته، توسعهیافته، نسبتاً توسعهیافته، محروم، بسیار
محروم( گروهبندیشدهاند، میتوان به موارد ذیل اشاره نمود: مناطق شهر اصفهان ازنظر سطوح توسعه در شاخصهای
۰ جزو مناطق توسعهیافته هستند. مناطق / انتخابی در ۵ سطح جای گرفتهاند. مناطق ۱۲ و ۴ با میانگین ضریب اولویت ۵۱
۰ در سطح / ۰ در سطح توسع هیافته و مناطق ۱۴،۷ و ۸ با میانگین ضریب اولویت ۳۷ / ۲ و ۵ با میانگین ضریب اولویت ۴۳
۰ قرار دارند و مناطق ۳ و ۱ / ۶ و ۱۳ با میانگین ضریب اولویت ۲۹ ،۹ ، نسبتاً توسعهیافته و در سطح محروم مناطق ۱۰،۱۱
۰ از محرومترین مناطق شهر اصفهان محسوب میشوند. در کل مناطق شهر اصفهان / با میانگین ضریب اولویت ۱۹
سطح متفاوتی از میزان توسعهیافتگی دارند. با مشخص شدن این شکاف و جایگاه توسعهای مناطق شهری باید با
برنامهریزی توسعه محور، نسبت به بهبود وضعیت این مناطق اقدام کرد. همچنین در جهت محرومیتزدایی از مناطق
لازم است که امکانات و پتانسیلهای موجود به سود مناطق کمتر برخوردار هدایت گردد. در این راستا باید به
شاخصهایی که ازلحاظ توسعهای در وضعیت نامناسب قرار دارند، توجه بیشتری نمود و البته میبایستی شرای اجتماعی
و فرهنگی مناطق در نظر گرفته شود.
